गजल परिचय

गजल:  चार वा बढी शेर मिलेर गजल बन्छ |     *मुसलसल गजल: सबै शेरहरुको विषय वस्तु एउटै भएको गजल |     *गैर-मुसलसल गजल: फरक फरक बिषय बस्तु भएका शेरहरु भएको गजल | शेर:  एक शेरमा दुई पङ्क्ती/हरफ/मिसरा हुन्छन् । शेरको पहिलो पङ्क्तीलाई मिसरा ए उला र दोश्रो पङ्क्ती मिसरा ए सानी भनिन्छ । मतला: गजलको पहिलो शेर वा पहिलो दुई हरफ । यसको दुबै मिसरामा काफिया र रफिदको प्रयोग हुन्छ | मक्ता: अन्तिम शेर | मक्तामा तखुल्लस (रचनाकारको नाम या उपनाम) को प्रयोग भएको वा नभएको हुन सक्छ |

रदिफ: शेरको अन्तमा दोहरिने शब्द | रदिफ एक शब्द देखि तीन शब्द सम्मको हुनु शास्त्रीय दृष्टिले उचित मानिन्छ । यो गजलको अनिवार्य तत्व भने होइन  । रदिफको प्रयोग भएको गजललाई मुद्दरफ गजल भनिन्छ । रदिफको प्रयोग नभएको गजललाई गैरमुद्दरफ गजल भनिन्छ । काफिया: तुक मिलेको शब्द, शब्दांश या अक्षर काफिया हो । यो रदिफ भन्दा अगाडि आउँछ । -पूर्ण शब्द काफिया: सिङ्गा शब्द नै काफियाका रुपमा प्रयोग भएका | जस्तैः  खान्छु, जान्छु, मान्छु  |  -आंशिक काफिया: शब्द भित्रको एक अंश मात्र काफियाका रुपमा प्रयोग भएको | जस्तैः  उठाई,लुकाई, सुनाई |  -एकाक्षरी काफिया: एक अक्षरमात्र काफियाका रुपमा प्रयोग भएको | जस्तैः  घर, बन, बस | -मिलित काफिया: दुईवटा फरक शब्द वा तिनका अंश मिलेर बन्ने काफिया । जस्तैः पानी, कहानी, नबजा नि | -मिश्रित काफियायुक्त गजल -  पूर्ण शब्द काफिया र शब्दांश काफिया मिश्रित रुपमा प्रयोग भएको गजल | जस्तैः घर, रहर, शहर, पतकर | बहर: गजलमा प्रयोग हुने फारसी वा उर्दू शास्त्रीय लय वा छन्दलाई बहर भनिन्छ । बहरको साथ साथै पिंगल छन्द, लोकलय, वा स्वनिर्मित लयमा पनि गजल लेख्न सकिन्छ | बहर,छन्द, वा लय बाहेक स्वतन्त्र रुपमा पनि नेपाली गजल लेखिने गरेको पाईन्छ।

बहर परिचय - घनेन्द्र ओझा  लोकलय/अन्य - घनेन्द्र ओझा  छन्दमा गजल - मिलन नाबिक  ह्रस्व दीर्घको नियम - डा. देवचन्द्र सुब्बा